44 ποιήματα
(Λέσα ντε Παλμέιρα, Βενάδε και
Τόρρε ντα Μεντροέιρα 2012-2015)
Εκδόσεις νήσος, Αθήνα 2022
Μετάφραση Μαρία Παπαδήμα /
tradução: Maria Papadima
Διεύθυνση Πόλα Καπόλα /
edição: Pola Kapola
Διάθεση του βιβλίου: info@nissos.gr
§
ARISTI PAPALEXANDROU, Ef Syn,
24.2.2023
Με πλώρη στο πουθενά
Ζοάο Λουίς Μπαρρέτο Γκιμαράες, Μεσόγειος
μτφρ. Μαρία Παπαδήμα, Νήσος 2021
The Mediterranean is the
capital,
the heart, the
sex organ of Europe.
Laurence Durrell, The Big Supposer
κάτι θέλει να πει για τη Σωτηρία μας
ας μιλήσει ανοιχτά ⸻
[…]
ο Θεός θέλει να τιμολογήσει τις μετάνοιες
(τιμωρώντας τις παραλείψεις με το κόσκινο των
αμαρτιών:
οι μικρότερες περνάνε εύκολα
από τη μεριά του ιερέα
οι μεγαλύτερες επιμένουν να κρύβονται
απ’ τη μεριά μας).
«Το κόσκινο των αμαρτιών»
Ο Θεός δεν είναι ένας,
Πώς λοιπόν εγώ να είμαι;
ή ο Θεός είναι παντού ο ίδιος ή
δεν υπάρχει (παντελώς)
Θεός
Το νεύμα διήρκησε μια στιγμή
[…] βγαίνω
στην αναζήτησή του αλλά το νεύμα
πια δεν είναι εκεί. […]
[…] (ήταν
ένα παθιασμένο νεύμα ή
ένα
νεύμα χωρίς ιστορία;)
(«Αρχαιολογία ενός νεύματος»)
Ο Θεός πιστεύει άραγε ακόμη στον Θεό;
φορά τη βδομάδα τρέχουν στο
κομμωτήριο. Οι φαλακρές
κυρίες
πρέπει να είναι υπομονετικές με τις περούκες τους ⸻
βγαίνουν μ’ ένα μαντίλι στο κεφάλι
(κρύβοντας την αλωπεκία τους)
περιφέροντας την ατυχία τους μέχρι να βραδιάσει.
Χρειάζονται χρόνο οι περούκες. Είναι τόσο
κουρασμένες από τη μακρόχρονη αρρώστια
που δεν χάνουν την ευκαιρία να
πλυθούν και να χτενιστούν ώσπου
να νιώσουν ξαναγεννημένες. Χρειάζονται υποστήριξη
οι περούκες
σ’ αυτή τη δύσκολη κατάσταση. Δεν είναι εύκολο
ν’ ακούνε τις κυρίες τους ολημερίς να κάνουν
τόσο κακές σκέψεις.
ASIMINA XIROGIAMI, Culture Book,
3.5.22
Ζοάο Λουίς Μπαρρέτο Γκιμαράες
"Μεσόγειος"/Μετάφραση Μαρία Παπαδήμα
«Αισθάνομαι πως
δεν είναι καθόλου υπερβολή να πω πως το βιβλίο «Μεσόγειος» του πορτογάλου
ποιητή Ζοάο Λουίς Μπαρρέτο Γκιμαράες σε ρέουσα και λειτουργική
μετάφραση από τα πορτογαλικά της έμπειρης Μαρίας Παπαδήμα είναι γεμάτο
εξαίρετα ποιήματα. Το βιβλίο αυτό τιμήθηκε στην Πορτογαλία με το Premio
nacional de Poesia António Ramos Rosa και στις Η.Π.Α. με το Willow Run Poetry
Book Award 2020. Τώρα εγκαινιάζει μια νέα σειρά ποίησης στις εκδόσεις Νήσος.
Γιατί
αφορούν τον σύγχρονο αναγνώστη αυτά τα ποιήματα του Γκιμαράες; Διαθέτουν
πλούσια και σύγχρονη θεματολογία. Είναι καλοδουλεμένα, άμεσα, ευσύνοπτα.
Μοντέρνα, αλλά όχι μεταμοντέρνα. Διαθέτουν ευφράδεια χωρίς να είναι φλύαρα.
Γεμάτα ποικίλους συνειρμούς. Και εικόνες ηχηρές, Η Παπαδήμα τα αποδίδει με
ελκυστικό τρόπο αναδεικνύοντας την ομορφιά τους.
Ο
βραβευμένος Ζοάο Λουίς Μπαρρέτο Γκιμαράες, γιατρός-ποιητής περιπλανιέται στη
λεκάνη της Μεσογείου με βλέμμα ζεστό, ποιητικό, οικείο, τρυφερό, αισθαντικό.
Κερδίζει τον αναγνώστη, ακριβώς γιατί εκείνος αντιλαμβάνεται πόσο διαισθητικός
είναι ο ποιητής, πόσο μέσω των εύστοχων στίχων του ανιχνεύει πρόσωπα, τόπους
και καταστάσεις, αλλά και καταθέτει προσωπικές ποιητικές ερμηνείες τέτοιες που
φανερώνουν την τρομερή του φαντασία, αλλά και βεβαιώνουν περίτρανα πώς η ποίηση
μπορεί να κάνει υπερβάσεις σε όλα, αναδομώντας και επεκτείνοντας, παίζοντας
κάθε φορά με τα όρια και την ελαστικότητά τους.
H δύναμη
της φύσης είναι θαυμαστή και δηλώνει ξεπέρασμα του μέτρου και ανατροπή της
τάξης των πραγμάτων («Μεταξύ ουρανού και γης», σελ.15). Η ανατομία του πάθους,
για το οποίο ο ποιητής εύγλωττα αναρωτιέται: «Πώς να επιστρέψω στο πάθος αν δεν
το φέρω στη μνήμη μου;» («Αρχαιολογία ενός νεύματος», σελ.16). Το ταξίδι του
ανθρώπου μέσα από το διάλογο ψυχής και σώματος («Η καθημερινή ζωή της ψυχής»,
σελ.19 ) Αυτά είναι κάποια στοιχεία που συνθέτουν το ποιητικό σύμπαν του
γράφοντος. Έπειτα η γεωγραφία του νερού και η ανθρωπογεωγραφία που συνδέεται με
την πρώτη, αλλά και η υφή της ιστορίας των ανθρώπων της Μεσογείου συμπλέκονται,
αλλά και επιτυχώς συμπλέουν μέσα στο βιβλίο. Ο ποιητής διαρκώς αναρωτιέται για
λαούς και πολιτισμούς και σημειώνει τόπους (Ιταλία, Γαλλία, Ελλάδα, Μαρόκο,
Ισραήλ, Τουρκία κ.α) Έχει όρια η Μεσόγειος; Εμπεριέχει πολλά πράγματα και
αποτελεί σύμβολο για πολλά πράγματα επίσης. Πρόκειται για τη« μεσογειακή
αρχέγονη θάλασσα» που έχει τη δύναμη μαγικά να συνενώνει το παρελθόν με το
παρόν («Μεσογειακό τραγούδι», σελ.39)
Η Μεσόγειος
αποτελεί λοιπόν ορόσημο που συνδιαλέγεται με τον κόσμο του ποιητή, οποίος
στοχάζεται, νιώθει, αφουγκράζεται μέσα από στίχους διαυγείς, πλούσιους,
ζωηρούς -και άρτιους, εν τέλει- χαρίζοντας το ιδιαίτερο βλέμμα του στους
αναγνώστες.
Κλείνοντας,
παραθέτω ένα υπέροχο δείγμα γραφής, το ποίημα που φέρει τον τίτλο «Οι
αργοναύτες στην Οία». Ως μότο έχει τη φράση του Καβάφη «το ωραίο ταξίδι»: «Για
ορισμένους τα/ πέρατα της γης είναι με βεβαιότητα/τα πέρατα του κόσμου.
Για άλλους τα/ πέρατα του κόσμου είναι/ η αρχή του ταξιδιού. Δώστε τους/
μια βάρκα με κουπιά και κανείς δεν θα ξέρει να πει/ αν έκανε καλά
αυτός/που διέσχισε το άγνωστο Αιγαίο αν/η ψιθυριστή αμφιβολία αυτού που
μένει-/ είναι τελικά το ταξίδι.» (σελ.26)»
PERSA KOUMOUTSI, FRACTAL, 22.3.22
Η Μεσόγειος της ποίησης και της έμπνευσης
«Η συλλογή του Πορτογάλου ποιητή
Ζοάο Λουίς Μπαρρέτο Γκιμαράες εγκαινιάζει τη σειρά ποίησης των
εκδόσεων νήσος σε μετάφραση από τα πορτογαλικά της Μαρίας Παπαδήμα που
επιμελείται και τη σειρά, η οποία φιλοδοξεί να αναδείξει, όχι μόνο σημαντικές
φωνές της περιοχής της Μεσογείου και των ‘πέριξ’ περιοχών της, αλλά και τις
σημαντικές αλληλεπιδράσεις και τις γόνιμες διασταυρώσεις που προκύπτουν μέσα
από αυτήν την γοητευτική και βεβαίως πολυφωνική πολιτισμική ‘ζύμωση’. Άλλωστε η
Μαρία Παπαδήμα περιφέρεται μεταφραστικά στη λεκάνη της Μεσογείου εδώ και τρεις
τουλάχιστον δεκαετίες. Τα ταξίδια αλλεπάλληλα, οι γνωριμίες πολλές, οι
‘συστάσεις’ ποικίλες και εξαιρετικά ενδιαφέρουσες. Μας γνώρισε τον Πορτογάλο
ποιητή Φερνάντο Πεσσόα, και άλλους σπουδαίους συγγραφείς της Νοτιοδυτικής
Ευρώπης, κι από την Πορτογαλία, (που αν και γεωγραφικά δεν βρέχεται από τη
Μεσόγειο θάλασσα, αλλά υπάγεται συναισθηματικά, δημιουργικά και ιδιοσυγκρασιακά
σε αυτή, όπως υποστηρίζει η ίδια σε κείμενό της), μας μετέφερε στην
Αφρική, και συγκεκριμένα στη Μοζαμβίκη και στην Αγκόλα με τον μεγάλο Πορτογάλο
συγγραφέα Αντόνιο Λόμπο Αντούνες αλλά και τον Αγκολέζο συγγραφέα,
Οντζάκι, μεταφράζοντας το έργο του «Οι διάφανοι».
Η τελευταία της, ωστόσο, μεταφραστική
δουλειά εδραιώνει την άποψή της, αλλά και τη δική μου, ότι ακόμη κι αν
γεωγραφικά η Πορτογαλία δεν ανήκει στην Μεσόγειο, πολιτισμικά προσαρτάται
σε αυτήν –«αν λάβουμε υπόψη μας ότι μυθικός ιδρυτής της Λισαβόνας είναι ο
Οδυσσέας εξ ου και το όνομά της», επισημαίνει η μεταφράστρια. Η συλλογή του
σύγχρονου Πορτογάλου ποιητή João Luis Barreto Guimarães, η πρώτη της σειράς,
φέρει και ως τίτλο της τον γεωγραφικό προσδιορισμό «Μεσόγειος», καταδεικνύοντας
τη δύναμη της επιρροής και της γοητείας που ασκεί σε όλους ανεξαίρετα τους
δημιουργούς, ακόμα και σε εκείνους που (μόνο) ‘τυπικά’ δεν ανήκουν σε αυτή.
Έτσι ο αναγνώστης θα περιπλανηθεί σε τόπους γνώριμους και σε θέματα, ζητήματα
και γεγονότα που είναι οικεία, ‘ιδωμένα’ ωστόσο από μια διαφορετική οπτική και
εκφρασμένα σε μια διαφορετική και ενδεχομένως ‘αλλότρια’ ποιητική γλώσσα που η
Μαρία Παπαδήμα την καθιστά οικεία και προσιτή, ‘ανασυστήνοντας’ μέσω της εξαιρετικής
της απόδοσης (και το λέω αυτό με πλήρη συνείδηση ως μεταφράστρια ποίησης,
γνωρίζοντας τις δυσκολίες μιας τέτοιας λογοτεχνικής ‘μεταγραφής σε μια άλλη
γλώσσα) τόπους, περιστατικά, μύθους και κυρίως πρόσωπα της Ιστορίας που έχουν
περάσει πλέον στη σφαίρα του «μυθικού», για να μας συμπαρασύρει μαζί της, και
βεβαίως μέσα από τους στίχους του σπουδαίου αυτού ποιητή σε μια διαφορετική
διάσταση και αίσθηση της Μεσογείου. Έτσι, ιστορικά πρόσωπα, όπως ο Ιπποκράτης,
ο Πίνδαρος ο Φειδίας, ο Οδυσσέας, η Υπατία, και άλλα πολλά παρελαύνουν και
συστήνονται εκ νέου στον αναγνώστη μέσα από μια διαφορετική διάσταση και οπτική
που επιμένει βεβαίως να εμπνέει και να καθηλώνει. Ο ποιητής μέσω των στίχων της
συλλογής διατρέχει γνώριμους και εμβληματικούς τόπους της Μεσογείου, αρχής
γενομένης από την Γαλλία, συνεχίζει με την Ιταλία, την Ιταλία, την Ελλάδα, το
Ισραήλ, το Μαρόκο, την Τουρκία, τη Μάλτα, την Αίγυπτο, επικεντρωνόμενος ωστόσο,
σε δυο από τους παλαιότερους πολιτισμούς της, τον ελληνικό και τον ρωμαϊκό. Δυο
πολιτισμοί που ανέκαθεν ενέπνευσαν τους δημιουργούς και εν γένει τη λογοτεχνία,
ανεξάρτητα από την καταγωγή ή την προέλευσή τους. Εξάλλου, η συλλογή ανοίγει
και κλείνει με μια φράση του Κροάτη διανοούμενου Predrag Matvejević (1932-2017)
από το βιβλίο του Μεσογειακό υμνολόγιο. «Δεν γνωρίζουμε με σιγουριά
μέχρι πού φτάνει η Μεσόγειο… Οι σοφοί της Αρχαιότητας δίδασκαν ότι τα όρια
της Μεσογείου είναι εκεί όπου σταματάει η ελιά».
Όλα αυτά όμως θα ήταν ‘άνυδρα’, αν ο
ποιητής είχε σταματήσει στον μύθο και την Ιστορία και δεν είχε ‘προσθέσει’ σ’
αυτά τα προσωπικά του στοιχεία, τη δική του ‘συνειδησιακή’ φωνή, που συνυπάρχει
και διακλαδώνεται με μια έντονα υπαρξιακή διάσταση που διαπνέει και
καθρεφτίζεται σε όλα σχεδόν τα ποιήματα της συλλογής. Με απλά λόγια αν δεν είχε
«συνυφάνει» την Ιστορία, τα γεγονότα και τα πρόσωπα με την προσωπική
φιλοσοφική του θεώρηση, και τη θέασή του για τον κόσμο μας σήμερα, και το
πετυχαίνει με απλότητα και θαυμαστή ενάργεια εικόνων και συλλογισμών,
καθιστώντας τον αναγνώστη συμμετέχοντα ακροατή ή και συνομιλητή του «…Τυχερός
που δεν είμαι Αιγύπτιος/ (ή /Ασσύριος ή απ’την Ουρ)// και ο ήλιος είναι μονάχα
ήλιος/ (το φεγγάρι: τίποτα πέρα από φεγγάρι) /καθαρή γεωμετρία για να
προβλέπουμε παλίρροιες και βροχές/ στο ημερολόγιο..». Ενώ και στο ποίημα του
«Μεσογειακό τραγούδι», θέλοντας να επισημάνει τη ρευστότητα, αλλά και τη
παντοδυναμία του Χρόνου που ο άνθρωπος πολλάκις προσπάθησε να ‘αιχμαλωτίσει’
μέσα στα ‘αθάνατα’ έργα που δημιουργεί, αναφέρει με μιαν αδιόρατη ειρωνεία, που
θα έλεγα ότι ανιχνεύεται σε αρκετούς από τους στίχους του «… Ιδού η
Ακρόπολη της Λίνδου/ (που/εγκατέλειψαν οι θεοί)/ ένας ναός που ο Φειδίας
αγάπησε και που ο χρόνος έχει αναλάβει τη δουλειά ενός σπουδαίου γλύπτη να
τελειώσει./ Τώρα/σειρά της θάλασσας να μας αγγίξει /(η εσωτερική αρχέγονη
θάλασσα/ το αμνιακό υγρό)/που χτες την έσκιζαν τα κουπιά απ’ τη Φοινίκη ως την
Καρθαγένη./ Αυτή είναι η θάλασσα του Οδυσσέα (που/ μαστίγωσε ο Ξέρξης)/ μια
θάλασσα που/ δεν είναι παρελθόν/(γιατί το παρελθόν είναι παρόν) /όπου ο χρόνος
περνάει αργά γιατί κινείται σταματημένος ‒/όπως οι γάτες στα ερείπια /(σκοτώνοντας τον /χρόνο/με τον χρόνο)/ και διώχνοντας με την ουρά τους εχθρούς/φανταστικούς».
Ενώ στο ποίημα του με τίτλο «Οι αργοναύτες
στην Οία» και υπότιτλο το ωραίο ταξίδι, εμπνευσμένο από το Κ Π Καβάφη, ο
ποιητής αναφέρει στον ίδιο τόνο, επικρίνοντας τρόπον τινά την αφροσύνη του
ανθρώπου και την τάση του να περιφρονεί την απλότητα και την ομορφιά που τον
περιβάλει στοχεύοντας συχνά σε μια υπερβατική ερμηνεία των πάντων, αντί να την
απολαμβάνει, χωρίς περιορισμούς και αναγωγές.« Για ορισμένους/ τα πέρατα της
γης είναι με βεβαιότητα/τα πέρατα του κόσμου. Για άλλους τα/πέρατα του κόσμου
είναι η αρχή του ταξιδιού…»/ «..Τι ωραία λοιπόν να μπορώ να μην ξέρω/να επιλέγω
την άγνοια/να ξαπλώνω και να κοιτάζω τον ουρανό /(τη στέγη του παντός)/χωρίς να
διαβάζω θεϊκές /προθέσεις/ή εξηγήσεις για τα ανθρώπινα…» Κατ’ αυτόν τον τρόπο
ξεδιπλώνεται η σκέψη του σε όλο το φάσμα της συλλογής ενώ όλα σχεδόν τα
ποιήματα, λειτουργούν όπως ανέφερα ως «διάμεσοι» πολιτισμικής
‘σύζευξης’, με επίκεντρο την δική του προσωπική αποτίμηση για τη ζωή και τον
άνθρωπο σήμερα.»
Μαρία Παπαδήμα, Avgi, 14.03.22
Ζοάο Λουίς Μπαρρέτο
Γκιμαράες / Ανατόμος σωμάτων και ψυχών
Η Μεσόγειος, με τον τρόπο ενός σύγχρονου
Πορτογάλου ποιητή
Γεννημένος στο Πόρτο το 1967,
εναλλάσσοντας αδιάλειπτα το χειρουργικό νυστέρι με την ποιητική γραφίδα, ο
Πορτογάλος Ζοάο Λουίς Μπαρρέτο Γκιμαράες ανήκει σ’ εκείνη την οικουμενική
κατηγορία των γιατρών - ποιητών που ανάμεσά τους συναντάει κανείς τον Γάλλο Βικτόρ
Σεγκαλέν, τον Γερμανό Γκόφριντ Μπεν ή τον Αμερικανό Ουίλιαμ Κάρλος Ουίλιαμς,
τους συμπατριώτες του Φερνάντο Ναμόρα και Μιγκέλ Τόργκα ή τους δικούς μας Τάκη
Σινόπουλο και Μανόλη Αναγνωστάκη.
Με 11 ποιητικά βιβλία στο ενεργητικό του,
πολλά από τα οποία έχουν μεταφραστεί σε διάφορες γλώσσες και έχουν αποσπάσει
τιμητικές διακρίσεις, η πρώτη του γνωριμία με το ελληνικό κοινό γίνεται μέσα
από ένα βιβλίο που φέρει τον οικείο αλλά ταυτόχρονα παραπλανητικό τίτλο
"Μεσόγειος", καθώς εδώ η επικράτειά της και η σημασία της
υπονομεύονται ήδη από τη φράση του Predrag Matvejevitch με την οποία
ανοίγει το βιβλίο: «Δεν γνωρίζουμε με σιγουριά μέχρι πού φτάνει η Μεσόγειος».
Ο Ζοάο Λουίς Μπαρρέτο Γκιμαράες
περιδιαβαίνει τη λεκάνη της Μεσογείου με την πυξίδα τού σύγχρονου Ευρωπαίου,
φιλοπερίεργου πλάνητα και γεννημένου κοσμοπολίτη, αναγνωρίζοντας σ’ αυτήν τη
μυθική του πατρίδα, ανιχνεύοντας την ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα, την αιγυπτιακή
μυθολογία και τις ιουδαιοχριστιανικές παραδόσεις στα θραύσματα όλων των
πολιτισμών της που ενοικούν στους στίχους της ποίησής του, όπως οι όρκοι αγάπης
και τα ονόματα των εφήμερων πολύγλωσσων εραστών τα σκαλισμένα πάνω στα «φύλλα
του κάκτου».
Ο Πορτογάλος ποιητής σκύβει με νοσταλγία,
τρυφερότητα αλλά και ειρωνεία ανατόμου σωμάτων και ψυχών πάνω από τον Νότο της
Ευρώπης, που ξεκινάει από τις Ηράκλειες στήλες και εκτείνεται ώς το Μαρακές,
τον Βόσπορο και τα Ιεροσόλυμα, αναμιγνύοντας σε κάθε στίχο το παρελθόν με το
παρόν, ζωντανεύοντας και ερμηνεύοντας ποιητικά ιστορικές διαδρομές, πρόσωπα και
γεγονότα, φέρνοντας κάθε στιγμή αντιμέτωπα το ατομικό με το συλλογικό,
φωτίζοντας αδιόρατες λεπτομέρειες και αναζητώντας το προσωπικό φευγαλέο ίχνος
μέσα στη «λάσπη της Ιστορίας».
Η "Μεσόγειος" του Ζοάο
Λουίς Μπαρρέτο Γκιμαράες δεν είναι «μια θάλασσα ελληνική ή ρωμαϊκή που έχει
τέλος», για να χρησιμοποιήσουμε τα λόγια του Φερνάντο Πεσσόα, αλλά μια θάλασσα
αστείρευτης έμπνευσης και ζωογόνου φαντασίας χωρίς γεωγραφικά σύνορα και
χρονικά όρια, όπου συναντά κανείς τον Ποσειδώνα, τον Αρχιμήδη και την Υπατία,
τις γάτες της Άνω Μεράς, τις προσφυγικές ροές και τα στρατόπεδα συγκέντρωσης,
το TGV Μάλαγα - Κόρδοβα, την Deutsche Bank και την ανεργία των νέων, την
πολιτική διαφθορά, την ανθρώπινη ποταπότητα και υπέρβαση.
Η "Μεσόγειος" τιμήθηκε στην
Πορτογαλία με το Prémio nacional de Poesia António Ramos Rosa και
στις ΗΠΑ με το Willow Run Poetry Book Award 2020. Στην Ελλάδα
σηματοδοτεί την έναρξη της νέας σειράς ποίησης, στις εκδόσεις Νήσος, σε
επιμέλεια της γράφουσας.
*Η Μαρία Παπαδήμα είναι μεταφράστρια,
καθηγήτρια στο ΕΚΠΑ
§
