101 pjesma / poemas
(Porto, Leça da Palmeira, Venade, Torre da Medronheira, 1986 - 2018)
prijevod / tradução de Tanja
Tarbuk
pogovor / posfácio de Marko
Pogačar
urednik / direcção literária de Tomica
Bajsić
§
MARKO POGAČAR, pogovor Vrijeme teče kroz slogove, Druga priča, 2019
Između obala ili Mediteranski ocean
«Portugalski pjesnik João Luís Barreto Guimarães domaćoj pjesničkoj publici nije nepoznat: višestruko je prevođen na naš jezik, objavljivan u časopisima te zastupljen u antologijama i panoramama suvremenog portugalskog pjesništva, a njegove stihove imali smo prilike čuti i uživo, kada je u Splitu i Zagrebu nastupao kao gost Goranova proljeća. Pred vama je, ipak, njegova prva knjiga na nekom od slavenskih jezika: izbor iz deset do sada objavljenih pjesničkih knjiga u gotovo okruglih trideset godina – od prvijenca Ima violina u ovom plemenu iz 1989. do Nomada 2018. – u pouzdanom, elegantnom prijevodu Tanje Tarbuk.
Iako, iz knjige u knjigu, Guimarães poduzima formalna istraživanja, varira i nadograđuje pjesničke strategije i postupke te otkriva nove, pojedinim naslovima često zaokružene tematsko-motivske jezgre, neke su konstante njegovog pjesnikovanja jasno čitljive na razini ukupnoga, sada već razmjerno opsežnog opusa. U pitanju su prije svega estetizacija svakodnevnog, razgovornog jezika i njegova hibridizacija visokokulturnim referencama, fina, dobro odmjerena ironija i suptilna humorna oštrica; prozračnost i toplina lirskog smiješka koji se može preliti u međusobno kikotanje ljubavnika ili ono promatrača nekog svakodnevnog uličnog prizora, ali nikad ne eskalira u buku i grubost grohota.
U prve tri knjige, s kraja osamdesetih i iz prve polovine devedesetih godina, Guimarães koristi isključivo slobodno organizirane katrene, te opetovano krši gramatičku normu – kako dokidanjem velikih početnih slova, tako i vrlo slobodnim baratanjem interpunkcijom. Pjesnik trga i prekraja rečenično tkivo, krčeći put razigranoj jezičnoj bujici. Samoironično naslovljena Opća mjesta (2000.) donose vrstu datumski uokvirenog pjesničkog dnevnika u proznom slogu, na uvijek poroznoj granici pjesme u prozi, mikroeseja i lirski intoniranoga zapisa. Slijede konfesionalne vedute iz zajedničkoga života u Prizemlju (2003.), gdje „sreća ulazi u kuću u vrećicama iz supermarketa“ i gdje je „sve popola“, a stabilni binarni ključ donosi i adekvatno tekstualno smirenje. U Posljednjoj svjetlosti (2006.) Guimarães se vraća semantičkim lomovima i formalnoj smjelosti ranijih knjiga, dok je Dio za cjelinu iz 2009. posvećen prije svega gubitku oca, apoteozi neke zauvijek izgubljene, moguće ni po čemu posebne, ali ipak jedinstvene svakodnevice: „bog i moj otac umrli su istog dana“, reći će. Vi se nalazite ovdje (2013.) donosi obračun s „neprijateljem vremenom“, slaveći vječnost trenutka, njegovu opipljivost na trgovima dalekih gradova u putopisno uokvirenim vedutama. Mediteran iz godine 2016. autorova je moguće najzapaženija, do sada svakako najprevođenija knjiga; vjerojatno nećemo pretjerati ako kažemo i: najzaokruženija kao cjelina te općenito najuspjelija. U njoj se sa suvremenim svijetom oko nas susreću klasični motivi, junaci i partenon te toponomastika mediteranskog bazena; prošlost, sadašnjost i budućnost prožimaju se u sinkretističkom osjećaju bezvremenosti ukotvljene u mit trenutka. U za sada posljednjoj zbirci Nomad (2018.) kao jedan od glavnih protagonista ustaje upravo „malo čudo pjesma“, a knjiga se premeće u tihu odu pjesničkom poslu, književnosti samoj i svim njezinim konzekvencama, ali i propitivanje mogućih poraza, individualnih kao i umjetničkih.
Već u prvoj knjizi za Guimarãesa „život je poput broda koji pluta (ima svoju tehniku)“ i izravno se apostrofira Atlantik, a ovaj globalno-metaforički niz na razne načine ostaje prisutan do one posljednje. Ništa čudno, sugerira već opće interpretacijsko mjesto, za pjesnika književnosti sa samog evropskog ruba, pjesnika jedne lirike koja se uvijek odražavala i ponekad identitetski gubila u nepreglednom sivilu oceana. To važnije je pjesnikovo eksplicitno ukorjenjivanje u mediteranski bazen i njegovu simboličku nadgradnju, ali i inzistiranje da se naša već pomalo ustajala klasična lokva prožme slobodnim, divljim vodama u kojima će odrazi tradicije biti iskrivljeni do neprepoznatljivosti. Guimarãesovo pjesništvo također je jedan od dokaza da je portugalsko pjesništvo itekako živo i vitalno, ne svodeći se nipošto na onu već u ikonički znak pretvorenu, predivnu, stoglavu hidru Pessoe.»
«Entre as margens ou o oceano Mediterrâneo
O poeta português João Luís Barreto Guimarães não é um desconhecido do público croata de poesia: foi várias vezes traduzido para a nossa língua, publicado em revistas e está representado em antologias e panorâmicas de poesia portuguesa contemporânea, além de ter tido a oportunidade de ouvir os seus versos ao vivo em leituras, em Split e Zagreb, onde participou como convidado de “Goranovo Proleće”. Contudo, estamos perante o seu primeiro livro numa língua eslava: uma selecção a partir de dez livros de poesia publicados até ao momento, ao longo de quase trinta anos - desde a estreia com Há Violinos na Tribo, em 1989, até Nómada, de 2018 - numa tradução fiel e elegante de Tanja Tarbuk.
Embora entre um e outro livro Guimarães conduza experiências formais, mudando e aprimorando estratégias e métodos poéticos, revelando novos núcleos temáticos, frequentemente delineados em livros específicos, há várias constantes da sua poesia que são claramente legíveis ao longo da sua - já relativamente extensa - obra completa. Trata-se, acima de tudo, da estetização da linguagem quotidiana, coloquial, e da sua hibridização com referências à alta cultura, de uma ironia fina e bem equilibrada, e com uma subtil lâmina humorística; da leveza e do calor de um sorriso lírico, que por vezes verte para as risadas de amantes e, noutras ocasiões, para as de um observador de um acontecimento banal de rua, mas que nunca se transforma numa gargalhada ruidosa e estridente.
Nos três primeiros livros, publicados entre o final da década de 1980 e a primeira metade da década de 90, Guimarães utiliza exclusivamente quartetos organizados de forma livre, violando repetidamente a norma gramatical - tanto pela eliminação de letras maiúsculas como pela pontuação pouco ortodoxa. O poeta rasga e transforma o tecido das frases, abrindo caminho a uma torrente linguística lúdica. Por sua vez, Lugares Comuns (2000), cujo título revela uma boa dose de auto-ironia, consiste numa espécie de diário poético em prosa, situado na fronteira sempre porosa entre o poema em prosa, o micro-ensaio e as breves notas líricas. Seguem-se quadros confessionais da vida em conjunto em Rés-do-chão (2003), onde “a felicidade entra em casa em sacos de hipermercado” e “tudo é a meias”, e no qual a chave binária estável leva ao condizente acalmamento textual. Em Luz Última (2006), Guimarães volta às rupturas semânticas e à audácia formal de livros anteriores, enquanto A Parte pelo Todo, de 2009, é dedicada em especial à perda do pai, à apoteose de um certo quotidiano, perdido para sempre, talvez em nada de especial, mas ao mesmo tempo único: "Deus e o meu pai morreram no mesmo dia", dirá. Você Está Aqui (2013) apresenta um confronto com o "inimigo tempo", celebrando a eternidade do momento, a sua tangibilidade em praças de cidades distantes, através de uma gramática próxima da literatura de viagens. Mediterrâneo, de 2016, é talvez o livro que mais interesse suscitou e por certo o mais traduzido; e não estaremos a exagerar se acrescentarmos: o mais completo e, no geral, o mais conseguido. Nele, o mundo moderno que nos rodeia encontra os motivos clássicos, heróis e partenon, e ainda a toponímia da bacia do Mediterrâneo; o passado, o presente e o futuro mesclam-se no sentido sincrético da atemporalidade ancorada no mito do momento. No mais recente livro de poesía, Nómada (2018), um dos principais protagonistas é precisamente "a canção da pequena maravilha", e o livro torna-se uma ode silenciosa ao trabalho do poeta, à própria literatura e a todas as suas consequências, mas é também a interrogação sobre as possíveis derrotas, tanto individuais quanto artísticas.
Já no primeiro livro,
para Guimarães "a vida é como um barco a boiar (tem o seu
quê de técnica)”, evocando directamente o Atlântico, e essa sequência metafórica
global permanece, de formas diferentes, até ao seu mais recente livro. O que
não é de estranhar - tal como nos sugere o que já se tornou lugar comum de
interpretação -, tratando-se de um poeta da literatura do extremo da Europa,
poeta que faz parte de uma lírica que sempre se reflectiu e por vezes perdeu
identidade no interminável cinza do oceano. É tanto mais importante o
enraizamento explícito do poeta na bacia do Mediterrâneo e na sua
superestrutura simbólica, quanto a insistência em deixar que o nosso charco
clássico, já um tanto rançoso, se deixe permear pelas águas selvagens e livres,
nas quais a tradição se reflete, distorcida para além do reconhecimento. A obra
de Guimarães é também uma das provas de que a poesia
portuguesa continua viva e vital, e que não se reduz à belíssima hidra de cem
cabeças, já tornada icónica, que é Pessoa.» - tradução de Tamina
Šop
§
