Leça da Palmeira, Venade e Torre da Medronheira, 2018-2020
Dawon, Seul, 2024
tradução de Na Young Jung
> encomendar aqui
§
LIVROS * POEMAS * CRÍTICA
Leça da Palmeira, Venade e Torre da Medronheira, 2018-2020
Dawon, Seul, 2024
tradução de Na Young Jung
> encomendar aqui
§
٤٣ قصيدة /43 poemas
٢٠١٨-٢٠٢٠ - ليسا دا بالمييرا - فينادي- توري دا ميدرونييرا /
Leça da Palmeira, Venade e Torre da
Medronheira, 2018-2020)
القاهرة - جمهورية مصر العربية - ٢٠٢٣ /
Sefsafa, Cairo, Egipto, 2023
ترجمة:
جمال خليفة / tradução de Gamal Khalifa
الإدارة
الأدبية: محمد البعلي / direcção literária de Mohamed El-Baaly
اطلبه
من هنا: / encomendar aqui:
§
(Leça da Palmeira, Venade e Torre da Medronheira, 2018-2020)
Edizioni Kolibris, Ferrara, 2023
traduzione di Chiara De Lucca
prefazione di Stefano Serri
collana Beija-flor
direzione letteraria di Chiara De Lucca
§
STEFANO SERRI, prefazioni a Movimento, Edizioni Kolibris, Ottobre 2023
«Ma cos’è il mondo, cos’è questa cartina piena di punti dove ancora non sei passato (ma speri ancora di recuperare); cos’è questa stazione dove trovi lasci e ritrovi le persone, anche quelle scappate, anche quelle che credevi perse per sempre, una stazione dove non sai ancora se partirai, ma sosti ai tavolini dei bar, sulla panchina, sulla banchina, ti fermi e guardi come sono diversi eppure vicini, i passanti, i visi degli altri; cos’è questo giardino dove fioriamo, ci sfogliamo, facciamo due passi e perdiamo radici, ci riscopriamo verdi dopo il marrone, troviamo un sentiero e non c’importa dove; a cosa serve, tutta questa creazione, questo esercizio di grazia in sei giorni (più il settimo, per i ripetenti e per i più stanchi), questo bellissimo quadro che abbiamo guastato infilando le mani sporche troppe volte, pasticciato, forse bucato, bruciato, danneggiato forse per sempre; a cosa serve un libro, ad esempio questo Movimento, che la ripete, la creazione, un giorno alla volta, dal pianeta più lontano che è Saturno fino al nostro sole, contando il tempo con il pallottoliere del cielo, come facevano i romani antichi; a cosa serve, adesso, a me, a cosa serve Dio, tutto quel perfetto che è malamente rotolato via, tutto quel cielo bello pieno di muffe, a cosa serve il mondo che ancora incontro e non smetto di toccare, anche se sempre da più lontano, quasi senza mano, a cosa serve, ti chiedo, mi chiedi? È un laboratorio. È il laboratorio dei tuoi sorrisi. Pensa, leggendo questo libro di poesie, pensa che si sono accumulati in tante città, in tante stanze, occasioni e persone, sapori e canzoni, perché tu possa un giorno smuovere le labbra, al di là della gioia e della tristezza, perché tu percepisca un movimento, anzi il Movimento, l’unico che alla fine importa, il sorriso, che è il cure riemerso, un gesto, un manifesto, un ponte verso chi ha intercettato il tuo viso forse per caso, un tocco di pelle su pelle più grande di ogni saluto, il movimento più umano che possiamo fare senza allungare una mano. A questo serve il mondo. A questo serve la poesia e questo libro, forse anche queste poche righe che sto scrivendo: ad allenarti a cercare e fiutare sorrisi, a partire da te, al di là di ogni umore e gradino, al di là di ogni imprevisto o di altezza, al di là della gioia e della tristezza.»
40 избрани стихотворения
40 poemas escolhidos
Порто, Леса да Палмейра, Венаде и Торе да Медронейра, 1986-2023
Porto, Leça da Palmeira, Venade e Torre da Medronheira,
1986-2023
Изток-Запад, София, 2024
Iztok-Zapad, Sófia, 2024
Превод: Мария Георгиева и Цочо Бояджиев
tradução de Maria Georgieva e Tzotcho Boyadzhiev
>
поръчайте книгата от тук / encomendar
o livro aqui
§
През м. февруари 2024 г. излезе дългоочакваната антология „Велосипед до безкрая“ с избрани стихотворения на Жоао Луиш Барето Гимарайш в
превод от португалски език на Мария Георгиева и Цочо Бояджиев. Книгата е опит
за по-детайлно представяне на поезията му, след големия интерес на българската
публика към сборника „В тъжните дни не говорим за птици“ (2018 г.), в който са включени стихотворения на общо шестнадесет
съвременни португалски поети, сред които и Жоао Гимарайш.
Жоао Луиш Барето Гимарайш е роден
в Порто, Португалия (3 юни 1967 г.), където завършва медицина. Той е поет и
пластичен хирург. Първата му книга със стихове е „Има цигулки в племето“
(1989). Автор е на „Избрана поезия“ (2011), „Тук си“ (2013), „Средиземно море“
(2016), за която през 2017 г. получава националната награда за поезия „Антонио
Рамош Роза“ (издадена и на испански), „Номади“ (2018), „Времето напредва в
срички“ (2019), „Движение“ (2020). През 2022 г. е отличен с наградата „Песоа“.
Той е и преводач, хроникьор и блогър, пише предимно за своя блог Poesia & Lda. Негови произведения са
публикувани в антологии в Португалия, Бразилия, САЩ, Германия, Австрия, Италия,
Мексико, Доминиканска република, Хърватия, Черна гора, България, както и в
литературни списания в Португалия, Испания, Франция, Белгия, Холандия,
Великобритания, Македония, Бразилия, Мексико и САЩ. Участва в литературни
фестивали в Испания, Мексико, Хърватия и САЩ.
٤٢ قصيدة / 42
poemas
(ليسا دا بالمييرا - فينادي- توري دا ميدرونييرا- ٢٠١٥م/٢٠١٨م) /
(Leça da Palmeira, Venade e Torre da
Medronheira, 2015-2018)
القاهرة - جمهورية مصر العربية ٢٠٢٣م /
Sefsafa / Cairo, Egipto, 2023
ترجمة: جمال خليفة / tradução de Gamal Khalifa
الإدارة الأدبية: محمد البعلي / direcção literária de Mohamed El-Baaly
اطلبه من هنا: / encomendar aqui
§
44 runoa
(Leça da Palmeira, Venade, Torre da Medronheira, 2012-2015)
Enostone kustannus, Helsinki, 2023
Suomennos Tarja Härkönen
Kustannuspäällikkö Kalle Niinikangas
Kansi Asko Künnap
§
JUKKA KOSKELAINEN, Helsingin Sanomat, 27.1.2024
Välimeren runot ulottuvat
kanavan polkupyörästä historian murhiin
Portugalilainen
João Luís Barreto Guimarães
kirjoittaa kerroksellista historiaa Etelä-Euroopasta.
«RUNOSUOMENNOSTEN suhteen
koettiin 2000-luvun alun pitkä kuiva kausi, mutta viime aikoina käännöksiä on
alkanut ilmestyä uudestaan ennen kaikkea Parkko-kustantamon ja Enostonen
ansiosta. Nyt suomennetaan jopa kokonaisia alkuperäisiä kokoelmia.
Portugalilaisen João
Luís Barreto Guimarãesin (s. 1967) Välimeri on yksi
niistä. Melko ohut kokoelma onkin jo käännetty monille kielille. Idea on
sinänsä yksikertainen: kuljetaan Välimeren rannalla ja kaupungeissa, vähän
muuallakin, ja liitetään tuokiokuviin ja mietelmiin laajempaa
kulttuurihistoriaa.
Sekaan pudotellaan historian
nimiä jopa siihen tahtiin, että ei meinaa mukana pysyä.
Barreto
Guimarães osaa joka tapauksessa yhdistää ja
laajentaa ja avartaa moninaisia aineksiaan. Ja Tarja
Härkösen täsmällistä, lyyrisyyden säilyttävää suomennosta voi
ihailla.
ENNEN KAIKKEA Barreto Guimarães penkoo kiehtovasti
historian kerroksia, ”historian mutaa”, kuten erään runon nimikin kuuluu.
Samaan runoon mahtuu kanavaan pudonnut polkupyörä ja muistutus siitä, että Vilhelm
Oranialainen murhattiin Espanjan kuninkaan käskystä.
Pakanallisen temppelin
paikalle taas on rakennettu katolinen kirkko, ja temppeliä on taas käytetty
muun muassa vilja-aittana ja teatterina. Seinät ovat kasanneet ylleen eri
aikakausien tyylien kerroksia.
Barreto
Guimarães pyrkii vahvistamaan kerroksellista
esitystapaansa sommittelemalla runoihin lisäyksiä sulkeiden sisään ja
katsomalla historiaa nykyperspektiivistä.
Rakastavaiset ovat
kaivertaneet nimensä kaktuksenlehtiin:
”Kaikki
he myönsivät / rakkauden mahdolliseksi / vaikka / vesi joka tänään putoaa ei
ole huomisen vettä / (ei edes ensi vuoden) jolloin / nämä nimet putoavat maahan
ja toiset / ilmestyvät niiden tilalle.”
PORTUGALI EI tiukan
maantieteellisesti kuulu Välimeren alueeseen. Se kuului kuitenkin Rooman
aikoinaan valloittamiin alueisiin. Kirjan mottona onkin sitaatti, jonka mukaan
emme varmasti tiedä, mihin asti Välimeri, ”tuo alkukantainen sisämeri, alkuvoimainen liemi”, ulottuu.
Näissä runoissa se ulottuu
kauas Eurooppaan, ja Barreto Guimarãesin
runon eväillä siirtymät käyvät vaivattomasti. Näyttönä tästä käy vaikka
kokoelman eräänlainen nimiruno, Välimeren
laulu:
”Tuolla
on Lindoksen / akropolis (jonka jumalat hylkäsivät) / temppeli johon Feidias
rakastui ja jossa / mestarin kädenjälki patsaineen yhä mahtuu / ajan
kehykseen.”
Aina ei sentään mennä
historian ja myyttien varassa. Vaikuttava avausruno kertoo myrskyn jäljistä.
Runo toteaa hävityksestä, että ”aivan
kuin / uusi alku olisi mahdollinen vain jos / taivaallinen ja maallinen
tohtivat kumpikin / joutua häviölle.”
BARRETO
GUIMARÃES on siviiliammatiltaan kirurgi, ja
tämäkin puoli tulee vaihtelun – ei voine sanoa että kevennyksen – vuoksi esiin
parissa runossa, yhdessäkin puhuja muistelee, miten naispuolisen kollegan polvi
osui operaation aikana hänen jalkojensa väliin.
Historian ja nykyhetken
suhteita kokoelma luotaa kiinnostavasti. Mukana saisi vain olla enemmän paikan
tuntua ja aistihavaintoja. Pieni runoilijan esittelykin olisi varmaan ollut
paikallaan.»
TAKKUTUKKA,
Mummo Matkalla, 17.1.24
João Luís Barreto Guimarães: "Välimeri /
Mediterraneo" - ex Libris
«João Luís
Barreto Guimarães (s. 1967) on portugalilainen kirurgi ja
runoilija, jonka on vuodesta 1989 lähtien julkaissut viisitoista runokokoelmaa.
Hän on Portugalin näkyvimpiä ja palkituimpia runoilijoista, ja häntä on
käännetty Euroopan kielille. "
"Välimeri on nimensä mukaisesti ylistyslaulu Välimerelle.
Keskiössä on matkan teko, mutta ei vain maisemiin vaan myös historiaan ja
kulttuuriin.
Euroopan kehtoon. Välimeri on myyttinen Etelä. jonne kaivataan
ja josta haaveillaan. Välimeri päättyy siellä missä oliivipuut loppuvat, mutta
kyseessä ei ole maantieteellinen paikka, vaan kysymys on mielentilasta,
sivistyksestä ja elämäntavasta, tunnemaisemasta ja siitä miten maailmassa
ollaan."
Maravilhoso!! Uusi portugalilainen runoilijatuttavuus ja
erikoinen yhdistelmä: varsinaiseltaan ammatiltaan kirurgi sekä Välimeri
herättivät mukavia ja mieluisia aatoksia, joten avoimin ja uteliain mielin
ottamaan selvää tästä uutukaisesta. Kooste kätkee sisälleen neljä lukua ja
hauskasti nimettyjä runoja kuten:
Sielun arkielämä, Fysiikan
ongelma, Syntisihti, Se mikä on ääretöntä jne.
Muutamia maistiaisia koosteen annista:
Erään ilmeen arkeologiaa:
Ilme (jokin tunteen jälki)
kesti
sekunnin sadasosan
lähden etsimään sitä
mutta sitä ei enää ole.
Sen
tanssi joka nyt on poissa
(eettisen vai
amoraalisen?) ilman
pinnalta on vain arvailun
varassa. Miten
tavoittaa mennyt pathos
jollei se edes ehtinyt
muistiin asti (oliko se
intohimoinen ilmae
vai
autio ja tyhjä?)
Argonautit Oiassa:
Joillekin
maan loppu on ilman
muuta
maailmanloppu. Toisille
taas
maailmanloppu on
matkanteon alku. Antakaa
heille
soutuvene eikä kukaan osaa
sanoa oliko
se joka kiskoi
halki tuntemattoman
Egeanmeren oikeassa
jos maihin jäävän mieleen
jää kuiskimaan ajatus
matkasta.
Nämä positiivisesti erilaiset ja persoonalliset runot kestävät
useamman lukukerran ja ne suorastaan edellyttävät lukijaltaan sitä avautuakseen
kaikessa pelkistyneisyydessään ja vailla turhaa häröilyä. Runot herättävät
ajatuksia, pilkahduksia ja oivalluksia, muistoja meren tuoksusta ja vakuuttavat
siitä,
ettei seesteisen, kuulaan ja kirkkaan tarvitse olla
ylisanoitettua. Tarja Härköseltä jälleen kerran vakuuttava suomennos.
- Antiikin viisaat opettivat että Välimeri jatkuu niin kauas kuin minne oliivipuu ulottuu. Predrag Matvejevic»
JANNE LOPPONEN, Kiiltomato, 21.12.2023
Hetkien
arkeologiaa Välimeren rannoilla
Guimarães on ensimmäinen portugalilainen
runoilija, jolta on suomennettu kokonainen teos. Toiveissa on lisää!
«Portugalilaiset
pitävät itseään meren kansana. Portugalilaisessa runoudessa tuo meri on yleensä
ollut Atlantti tai Intian valtameri, entisen siirtomaaimperiumin näyttämöitä
kumpikin. João Luís Barreto
Guimarãesin (s. 1967) runokokoelma Välimeri (alkuteos Mediterrâneo, 2016) sen sijaan sijoittuu nimensä
mukaisesti merelle, jota Portugalin rannat eivät kosketa. Välimeri ei
kuitenkaan ole pelkkä maantieteellinen alue vaan laajempi
kulttuurihistoriallinen käsite. Kuten teoksessa siteerattu
bosnialais-kroatialainen kirjailija Pedrag
Matvejević (1932–2017) toteaa: ”Antiikin viisaat opettivat että
Välimeri jatkuu niin kauas kuin minne oliivipuu ulottuu” (s. 64).
Guimarães on yksi Portugalin kansainvälisesti
tunnetuimpia nykyrunoilijoita. Mediterrâneon englanninkielinen käännös voitti Willow Run -runopalkinnon vuonna
2020, ja uusimmalle kokoelmalle Aberto todos os dias (2022) myönnettiin Prémio Pessoa -palkinto. Hän on myös ainoa
portugalilainen nykyrunoilija, jolta on suomennettu kokonainen teos; aiemmin
portugalilaista nykyrunoutta on esitellyt Rita Dahlin toimittama ja suomentama antologia Maailman
syrjällä (Palladium 2018). On korkea
aika, että suomalaiset pääsevät lukemaan muutakin kuin Fernando Pessoaa!
Guimarãesin runouden juuret ovat 1970-luvulla alkaneessa
suuntauksessa, jossa runon lähtökohtana ei ole niinkään kieli kuin havainto ja
jokapäiväinen elämä. Toisen maailmansodan jälkeistä surrealismia,
uusavantgardea ja poliittista vallankumousrunoutta seurasi siirtymä yksityiseen
sfääriin. Näin ei käynyt vain Portugalissa, vaan kyseessä oli laajempi, koko
eurooppalaista kirjallisuutta ja kulttuuria koskeva ilmiö, joka tunnetaan
subjektiivisena käänteenä. Portugalilaisessa runoudessa tähän suuntaukseen ovat
vaikuttaneet muun muassa João
Miguel Fernandes Jorge (synt. 1943) ja Joaquim Manuel Magalhães (synt. 1945).
Välimeri koostuu matkarunoista, jotka sijoittuvat
useimmiten maantieteellisen Välimeren alueelle, joskus myös sen ulkopuolelle,
esimerkiksi Portugaliin tai Hollantiin. Monet runot rakentuvat pienoistarinan
tai historiallisen anekdootin ympärille, toiset taas ovat perinteisiä
ekfrasiksia eli taideteoksen tai museoesineen kuvauksia. Puhuja kuljeskelee
hieman saarikoskimaisesti ”runoa etsien”; matkakirjallisuudelle tyypillisesti
matkanteko toimii kirjoituksen lähtökohtana.
Välimeri
näyttäytyy teoksessa ennen muuta alueena, jossa on asuttu hyvin kauan. Kulkijan
jokaisen askeleen alla on vuosituhansia. Parhaiten tämä kiteytyy runossa
pakanallisen temppelin päälle rakennetusta katolisesta kirkosta, joka sittemmin
on kasannut ylleen arkkitehtuurin tyylisuuntia ja toiminut niin vilja-aittana,
teatterina, vankilana kuin ammusvarastona. Jatkuvuus ja katkos ovat yhtä aikaa
läsnä, kun ”pakanaksi”
itseään kutsuva puhuja vaeltelee turistikohteiksi muuttuneissa kirkoissa ja
luostareissa.
Myös
itse runot rakentuvat merkitysten kerrostumina: yksinkertaisten havaintojen
päälle kasautuu muistoja, historiaa ja mielleyhtymiä. Esimerkiksi runo ”Historian
muta” alkaa havainnolla Delftissä
kanavan pohjalle uponneesta polkupyörästä, mitä seuraa assosiaatio samassa
kaupungissa kuolleen Vilhelm
Oranialaisen salamurhaan, ja lopulta runo laajenee pohdinnaksi
historiallisen muistin absurdiudesta: tiedämme enemmän Vilhelmin koiran
kuolemasta kuin useimmista aikalaisistamme.
Teoksen
aikajänne vaihtelee tuhansista vuosista silmänräpäykseen. Runossa ”Erään
ilmeen arkeologiaa” koetetaan tavoittaa
ilmettä, joka kesti vain sekunnin sadasosan. Runo ”Rivejä kestosta”
puolestaan kuvaa hetkeä, joka ”liuottaa lihan ja ajan toisistaan /
kemiallisessa ilonpidossa” (s. 61).
Runoilijan tehtäväksi muodostuu täten epifanioiden – ilmestyksenkaltaisten
hetkien – valpas odottaminen.
Vähäeleistä sulkeiden
poetiikkaa
Äidinkielen
opettajilla on tapana varoittaa sulkeiden käytöstä, mutta Guimarãesin poetiikassa niillä on silmiinpistävän tärkeä rooli.
Sulkeet luovat katkoksia runon sisään ja pakottavat lukijan tämän tästä
palaamaan takaisin; ne ilmaisevat epäilyä ja ironiaa sekä tuovat esiin
ajattelun kerrostuneisuuden. Sulkeilla voidaan suhteellistaa vaikkapa koko
ihmiskulttuurin merkitys, kuten runossa ”Ihan eilen Pocinhossa”:
[…]
Pelkkää homo sapiensia
koko
Côan komea museo
pari
kolme keksintöä jotka ovat käytännössä ihan eilisiä
(se
miten onnistuimme kesyttämään tulen
käyttämään
puhuttua kieltä
ja
luomaan kuvataiteen
symboleineen).
(s. 13)
On
kiinnostavaa verrata Guimarãesin
teosta samannimiseen ja samoihin aikoihin kirjoitettuun suomalaiseen
runoteokseen, nimittäin Ville
Hytösen Välimereen (Sammakko
2018). Hytösen teoksen alaotsikko on ”eeppinen runoelma”, ja sen vuolas, eteenpäin vyöryvä runous on täynnä paatosta ja
syyllisyyttä Välimereen hukkuneista siirtolaisista. Guimarãesin teos on
etäännytetympi ja ammentaa vähemmän ajankohtaisista aiheista, vaikka siinä
ohimennen viitataankin Välimereen ”hautausmaana”. Myös teoksen ensimmäistä runoa ”Taivaan ja maan välillä”, joka kuvaa maisemaa myrskyn jäljiltä, voi
tulkita ilmastonmuutoksen kontekstissa.
Toisin
kuin Hytösen, Guimarãesin
runoutta luonnehtii vähäeleisyys ja tietty pidättyvyys. Aina kun paatos
tai sentimentaalisuus alkaa hiipiä runoon, jokin ironinen käänne palauttaa
lukijan maan pinnalle. Runossa ”Ihan eilen Pocinhossa” puhujan ihmetys ikivanhan luolataiteen
äärellä katkeaa siihen, että viini alkaa nukuttaa. Runojen minä on tietoinen
yksilön pienuudesta ajan virrassa: ”Minä tein / sen minkä sinäkin tekisit /
niin kuin kertautuvat aallot jotka lakipisteessään / murtuvat rantaan” (”Asioiden tila”, s. 16). Runoilija ei
yritä olla Homeros, eikä hänen
runoistaan muodostu eeposta, vaan pikemminkin ne ovat meren rannalta löydettyjä
ruukunsirpaleita.
Portugalilaisen
runoilijan poetiikka tuo jossain määrin mieleen italialaisen Antonella Aneddan, jolta julkaistiin
viime vuonna suomennosvalikoima Anatomioita (suom. Hannimari
Heino, Parkko 2022). Myös Aneddan runot lähtevät tyypillisesti liikkeelle
yksinkertaisesta näköhavainnosta ja kasaavat ympärilleen erilaisia merkitysten
kerrostumia, oli kyse sitten muistista, historiasta, geologiasta tai
ihmisruumiista. Guimarães ei aivan
yllä italialaisen kollegansa tasolle, mutta rima onkin tässä tapauksessa varsin
korkealla.
Muuten
terävän teoksen loppupuolella on muutama löysempi veto. Esimerkiksi
Minho-joessa elävää nahkiaista kuvaava runo alkaa lupaavasti pohdinnalla
valtionrajojen mielivaltaisuudesta mutta lässähtää laiskaksi allegoriaksi
poliittisesta opportunismista.
Tarja Härkönen on tällä hetkellä merkittävin
portugalinkielisen kirjallisuuden suomentaja (valitettavasti kilpailua ei juuri
ole). Härkösen suomennos tavoittaa hyvin teoksen ironian ja vähäeleisen
huumorin. Pienen haasteen suomentajalle muodostavat säkeenylitykset, jotka
lataavat painoa yksittäisille sanoille: ”Etsin sanomatonta
illansuun / tiheydestä” (s. 53).
Portugalin kielessä tällaisten genetiivirakenteiden sanajärjestys on käänteinen
suomen kieleen nähden, ja määre (kuten adjektiivi) sijoittuu tyypillisesti
substantiivin jälkeen. Näille kielen sisäsyntyisille ominaisuuksille on
kuitenkin vaikea tehdä mitään, ellei sitten myötäile alkutekstin
sanajärjestystä, mikä suomeksi tuntuisi vanhahtavalta.
On
ilahduttavaa, että Härkönen kääntää
proosateosten lomassa myös runoutta. Toivottavasti lisää on luvassa.»
§
(Leça
da Palmeira, Venade and Torre da Medronheira, 2012-2015)
HiddenRiver Press, Philadelphia, Pennysylvania, USA, 2023
translation
Calvin Olsen
editor
Debra Leigh Scott
Cover
photo Ulises León
Cover
design Mariangel Briceno Diaz
Willow Run Poetry Book Award 2020/2021
§
ILYA KAMINSKY, author of Deaf Republic
«I
love the deep attentiveness to the world in these poems. But even more so: I
love how this attentiveness is handed to us with language that is graceful
rather than heavy or full of pronouncements; there is play and there is much
reality, and all of it is filled with metaphysics but not weighted down by it.
It is like classical music, in this effect. And, I love that. I know I
will be looking to read new translations of these writings anywhere I can
find them. Truly.»
LULJETA LLESHANAKU, author of Negative Space
«What takes a Mediterranean poet on a meditative journey across the
Mediterranean, from Bridal Veil in Porto Moniz, to the Wall of Solomon, to
ruins of a Roman palace in Split, to a flower market in Provence,,,? It reminds
us of a familiar expression: ‘If you lose your way, go back to where you
started!’ This is exactly what I think makes João Luís Barreto Guimarães’s adventure unique: he reflects the
modern consciousness onto the face of our history of civilization ‘where time itself is holding its breath’. The poetry in Mediterranean
reflects about what we have lost and are losing every day, mastering questions
and revelations that, articulated in the right place and the right moment, with
such a poetic finesse as here, stays with us much longer after the Mediterranean
scent is gone.»
MARKO POGAČAR, author of Dead Letter Office
«This is, above all, the aestheticization of everyday, colloquial
language, and its hybridization with references to high culture, a fine and
well-balanced irony, with a subtle humorous edge. The lightness and warmth of a
lyrical smile that sometimes spills over into the laughter of lovers and, on
other occasions, into that of an observer of a banal street event, but which never
turns into a noisy and strident laugh. (...) Guimarães' work is also one of the proofs that Portuguese poetry is
still alive and vital, and that it is not reduced to the beautiful and hundred-headed
hydra, now iconic, that is Pessoa.»
§
(Porto, Leça da Palmeira, Venade e Torre da Medronheira, 1985-2022)
1ª edição, Quetzal, Lisboa, Abril 2023
capa de Rui Cartaxo Rodrigues,
a partir de A ruela, de Johannes Vermeer
direcção literária de Francisco José Viegas
> encomendar o livro na Bertrand, na Wook, na Almedina ou na
Fnac.
§
MARCELO REBELO DE SOUSA, cerimónia de entrega do Premio Pessoa, Culturgest, 17.4.23
«Galardões como o Prémio Pessoa – e não há muitos, se é que há algum, como o Prémio Pessoa – podem servir para homenagear personalidades que se tornaram uma evidência, ou que nos aparecem, sobretudo se estivermos distraídos, como uma surpresa. Um pouco como na política se fala de “senadores” e de “promessas”, categorias que aliás nem sempre se medem por um critério estritamente etário. Se há jovens senadores nas artes, na cultura, na ciência, no pensamento, também há promessas que estão “a meio do caminho da sua vida”. O que chama imediatamente à atenção, não tanto em João Luís Barreto Guimarães, mas na escolha do Júri, é o facto de se tratar de um poeta, e de, sendo uma evidência para quem está no mundo da poesia, o não ser para quem está de fora. Claro que o prémio já tinha sido atribuído a António Ramos Rosa e a Manuel Alegre, para não falar de Herberto Hélder, que não aceitava prémios, mas toda a gente conhece Manuel Alegre, e quase toda a gente tem uma ideia, concreta ou difusa, de Ramos Rosa e Herberto, de poemas seus ou características suas.
Ora, desde 1989 que as pessoas que acompanham a poesia portuguesa de hoje conhecem João Luís Barreto Guimarães, e nos últimos anos a sua atividade literária alcançou outro patamar de visibilidade e reconhecimento, até internacional – os Estados Unidos da América que o digam –, mas podemos admitir que não se trata de um nome, como se diz, “evidente” ou mesmo que se tratou, para muitos, de uma “surpresa”. Aliás, a família quando eu perguntei à entrada como tinha reagido ao Prémio disse foi surpreendente. Como se fosse surpreendente para quem convive todos os dias com o premiado aquilo que é de uma justiça evidente e linear.
O conhecimento da sua poesia desfaz a surpresa. Porque há mais de três décadas que Barreto Guimarães é o melhor que se pode ser em literatura, ou seja, parecido sobretudo consigo mesmo. Houve quem lhe notasse afinidades geracionais, um certo tom, quotidiano ou lúdico, que também encontramos noutros possíveis vencedores deste e doutros prémios, como Jorge Sousa Braga ou Adília Lopes. Mas a sua singularidade, que, entretanto, se acentuou e diversificou, é congénita. Se vem da “poesia da experiência”, da sua experimentação formal, do registo dos dias e dos afetos, do jogo com as palavras, a obra do nosso premiado evoluiu, à medida que a idade avançava e o mundo mudava, para a elegia, a meditação europeia, as pequenas e grandes tragédias pessoais e comunitárias, o estoicismo, sem esquecer, claro, a vida da poesia. E, sempre, essa noção de espaço e de tempo, que nos faz inapelavelmente nómadas, e a vivermos eras que se sucedem, irresistivelmente, para que o que foi possa abrir caminho ao que vai ser.
Nas suas palavras “E aqui estamos (tu e eu) nómadas neste rio sagrado onde um primo nosso afastado (alguns 30 mil anos) deixou picotado em pedra num mágico altar de xisto este casal de cervídeos (se não em pose ousada para o que deve um santuário pelo menos dando a ideia de estarem ali naquilo já desde o Paleolítico). Homo sapiens apenas no belo Museu do Côa: duas ou três invenções são desde ontem notícia (isso de termos logrado o fogo domesticado usarmos linguagem falada criarmos belas artes com signos). Longa migração para norte desde o Quénia até aqui - podia falar um pouco desse lento despertar …”. Noutras palavras suas também “Na manhã do temporal saímos a medir estragos (repor pedras nos muros colher gravetos do chão). A fúria da natureza volveu a ordem anterior como marca de um excesso quando no dia seguinte olhas melhor e percebes o equívoco da noite anterior. Da força da tempestade só sobrou dor e silêncio (aos pés de um pinheiro-manso, céu e terra derrotados: um rato e um pardal são a memória visível da cega devastação) como se um recomeço apenas fosse possível caso entre etéreo e terreno ambos ousassem perder. Um Deus ajusta o equilíbrio destruindo o que criou - alguém tem de morrer cedo para que outrem possa sobreviver”.
Na recentemente editada “Poesia Reunida” encontramos, para citar dois títulos de livros, os nossos “Lugares Comuns”, quer dizer, os lugares que nos são comuns a todos (lugares sítios e lugares de acontecimentos), e um “Você Está Aqui” que funciona como indicação topográfica, viajante e como certificação existencial daquilo a que os filósofos chamam “o estar no mundo”. Longe de ser um poeta monotemático, ou monocromático, João Luís Barreto Guimarães é autor de uma obra poética que abrange nas palavras de outro grande contemporâneo, Eucanaã Ferraz, “anotações do vivido (…) nas quais ressoa tanto a intimidade do diário quanto a arqueologia e a história das civilizações”. Veja-se como, no último livro de originais “Aberto Todos os Dias” é o mundo que está aberto todos os dias, e os poetas abertos ao mundo, sendo aqui “poeta” um sinónimo um pouco mais intenso da palavra “humano”, ou da palavra “pessoa”.
Se o volume da obra poética é por natureza uma soma e uma súmula, em “Aberto Todos os Dias” temos um instantâneo da poesia de João Luís Barreto de Guimarães em 2023, ano em que o Júri justamente o distinguiu. A estrutura do livro com os preceitos renascentistas de “locus amoenus” temperança, consciência da fugacidade e “carpe diem” representam, não direi o chamado “estilo tardio”, porque se trata de um poeta ainda jovem, mas uma poesia da maturidade pessoal e poética, talvez hoje mais sofrida do que antes, mais vasta nas suas preocupações, mas sempre atenta ao poema como artefacto, ao poema não hermético, porque matéria humana que não se interessa a todos, uma vez que todos dela fazemos parte. Nessa medida, o Prémio Pessoa 2023 não foi atribuído apenas à obra poética de João Luís Barreto Guimarães, mas também, se é que há diferença, ao poeta Barreto Guimarães. Um homem cuja consciência poética se exprime nos seus livros, naturalmente, mas também na tradução e divulgação de poesia contemporânea, convicto que está de que a poesia nos dá indicações decisivas sobre a nossa condição atual e intemporal, ou na recuperação de uma ideia de médico (que ele também é) que se manifestou, mas já hoje aqui falada, na muito noticiada cadeira de introdução à poesia dirigida à estudantes de Medicina. Uma ideia do médico enquanto humanista, cultor das Humanidades e seguidor do mote clássico de Terêncio, que disse aquilo que os médicos e os poetas bem sabem: “nada do que é humano me é estranho”.»
PAULO MACEDO, cerimónia de entrega do Prémio Pessoa, Culturgest, 17.4.2023
«“Estes lamentos / Dos violões lentos / Do
outono / Enchem minha alma / De uma onda calma / De sono”. A poesia serve, a propósito e a despropósito, para tudo um pouco.
Mas as estrofes que citei, a abrir, de Paul
Verlaine, tiveram uma função libertadora muito particular. Foram essas
palavras que serviram de senha ao Dia D, em 6 de junho de 1944. A tradução que
usei é, por sinal, de Manuel Bandeira,
um grande poeta brasileiro. Palavras, libertação e poesia. Um encontro
perfeito.
Em trinta e seis edições de
Prémio Pessoa é a quarta vez que um
poeta é distinguido. Um poeta que é médico. Confesso que sempre me fascinou a
capacidade dos médicos em se adaptarem a tantos e tão diversos terrenos. Temos,
ou tivemos, médicos-arqueólogos, médicos-historiadores da arte,
médicos-tenores, médicos-músicos, médicos-pintores, médicos-apresentadores de
televisão etc. Médicos-políticos, seguramente. Essa visão tão próxima da vida
humana, das suas fragilidades, da sua intimidade, dá-lhes seguramente alguma
vantagem na leitura do mundo em volta. Ser médico com uma especialidade em
cirurgia plástica, reconstrutiva e estética parece-me desafiador. É provável
que o Dr. João Luís Barreto Guimarães
discorde do que digo, mas vejo na sua especialidade um toque poético, pela
capacidade transformadora que cada gesto comporta.
Não esqueçamos o início
lapidar de um conhecido soneto de Florbela
Espanca: “Ser poeta é
ser mais alto…” Recordando o que nos diz António Feijó estamos ante o “difícil
problema de saber o que explica que um autor tenha sido acolhido no conjunto de
autores” da sua área. Ou seja, como é que
é feita essa cooptação. Talvez porque traga algo de novo e de diferente. Aquilo
que António Feijó refere como “uma
capacidade de articulação expressiva inédita, um aumento de possibilidades
expressivas”. Talvez porque, como
escreveu Clara Ferreira Alves, quem
escreve tenha trazido algo de novo e de diferente. Cito, desta autora, “é
preciso prestar atenção a todas as coisas que acontecem pela primeira vez. Não
só as que acontecem pela primeira vez nas nossas vidas. A todas as coisas, as
que acontecem fora das nossas vidas e dentro de outras vidas”.
João
Luís Barreto Guimarães está dentro dessa diferença e dessa
originalidade. O homem, o poeta, a quem hoje entregamos este Prémio tem uma
carreira longa nas letras. Mas desculpem-me desviar um pouco dos prémios e das
distinções e das comendas. Uma das coisas que me chamou mesmo a atenção no
percurso do Prémio Pessoa deste ano
é o facto de lecionar “Introdução
à Poesia”. Na Faculdade de Letras? Não.
No Instituto de Ciências Biomédicas Abel Salazar. A cadeira tem o título de “Introdução
à Poesia”. Depois, entre parêntesis, para
estudantes de Medicina. Nos objetivos da cadeira lemos coisas como: Como
ler um poema: ideias e técnicas para entender a forma e o género poético. Ou ainda: Como funciona um poema:
técnica poética e ofício da escrita. Mas
também: Leitura: como analisar um poema em profundidade e expressar ideias
de forma eficaz. Não sei se outras
faculdades seguem este caminho. Mas eu diria que a Poesia nos é necessária. E
que uma visão poética da realidade nos dá outra perspetiva do quotidiano e do
mundo à nossa volta. O próprio João Luís
Barreto Guimarães o sublinha. Não é por acaso que o título da sua
entrevista ao “Expresso”, depois do
anúncio do Prémio Pessoa, tenha sido
“O poeta contemporâneo não pode ser autista da sua própria sociedade”. O programa da cadeira que leciona é
fascinante e inclui uma diversidade que vai dos símbolos, dos mitos e dos
arquétipos ao rap e ao blues. A palavra e o som estão sempre presentes. Como
afirma o próprio, “ [a sua reflexão] quer expressar o mundo global. A
multitude de vozes e línguas que constituem a poesia europeia e a poesia
anglo-saxónica nos dias de hoje”.
Há cerca de 7.000 línguas no
mundo e jamais dominaremos toda a espantosa diversidade de todos esses sons.
Mas é decisivo que se queira ter, como o nosso premiado tem, uma visão que saia
das fronteiras da Lusitânia e que se queira afirmar como europeia. Ou seja,
estamos ante alguém que se considera um poeta europeu e não meramente um poeta
nacional. Respondendo por uma tradição que não é só a portuguesa, embora não a renegue.
Não vou enumerar toda a vasta lista de publicações, de prémios, de traduções,
de reconhecimentos de vária ordem que João
Luís Barreto Guimarães tem tido. Tiro partido de uma expressão sua, numa
entrevista a um jornal, quando disse “o
que mais me interessa é falar do presente volátil, do agora”. É uma história que nasce de uma lição que julgo ter aprendido com João Miguel Fernandes Jorge: a que
mistura a mitologia individual com a mitologia coletiva”.
O Mediterrâneo está na linha
do horizonte de muitos dos seus textos. Mesmo procurando inserir a sua obra no
contexto da poesia europeia contemporânea e anglo-saxónica, muitas das
paisagens estão a sul. Tem um poema, com o título irónico de “Pode ser Pepsi?”, onde, à declaração de “gosto dos frescos de Pompeia em dias de
mais calor” junta a declaração, de
sentido político, “Não gosto do Mediterrâneo transformado em cemitério”, para depois tornar à ironia dizendo “Distingo
liquidez dos bancos da liquidez de teus olhos”. Ao Mediterrâneo torna em “Sicília”. Domina o meio ambiente, os damascos, os figos, as oliveiras, os
limões, os ciprestes. Podemos fazer do sul o nosso norte. Mas regressamos
sempre ao ponto de origem. O Porto e Venade (perto de Caminha, no Alto Minho)
são esse regresso às origens. Pode ser erro do leitor que sou, mas foi nessas
paisagens que pensei quando li “Sol de Janeiro”: “Nunca tanto como hoje reparei com atenção na luz do sol de
Janeiro. Forte mas delicada. Furtiva mas demorada. Não arde nem faz tremer. Não
é densa nem clara”. É um regresso ao
Portugal Atlântico das origens, mais longe dos ambientes meridionais. Tudo é
relativo, claro. Há anos num documentario sobre a Europa do Sul, a cidade que
se mostrava era o Porto.
Só posso desejar que aquilo que quer se concretize. Como disse na já citada entrevista ao “Expresso”: “Estou desejoso de que tudo isto passe e que eu volte aos caderninhos, às canetas, à minha mesa de café, volte à matéria-prima, e continue a desafiar-me a mim próprio para criar objetos originais”. Que assim seja, claro. Como é bem sabido, este Prémio não é só de consagração. Ou melhor, consagrando e reconhecendo uma carreira, é também um prémio de estímulo para que os galardoados vão ainda mais além. Espero que já tenha regressado aos cadernos e às canetas e à matéria-prima. Vivemos hoje ofuscados pelas novas tecnologias. As novas tecnologias têm muita coisa, mas ainda não têm Alma. É por isso também que posso garantir que este discurso – que é um discurso de agradecimento, antes de mais – foi escrito sem o recurso à inteligência artificial e ao Chat GPT. Muitos parabéns, Dr. João Luís Barreto Guimarães.»
FRANCISCO PINTO BALSEMÃO, cerimónia de entrega do Prémio Pessoa, Culturgest, 17.4.2023
«(...) Penso sinceramente que, mais uma vez, o Júri do Prémio Pessoa, ao qual tenho a honra de presidir, cumpriu a sua missão: “distinguir anualmente, a pessoa de nacionalidade portuguesa que, durante esse período e na sequência de uma atividade anterior, tiver sido protagonista de uma intervenção particularmente relevante e inovadora na vida artística, literária ou científica do país.” O 36º Prémio Pessoa vai ser formalmente entregue por Sua Excelência o Presidente da República, neste magnifico anfiteatro da Culturgest, a João Luis Barreto Guimarães.
O nosso premiado tem conseguido percorrer, ao longo dos seus 55 anos de vida, dois percursos bem diferentes: é médico, especialista de cirurgia plástica e reconstrutiva, e é poeta. Os dois percursos terão começado praticamente ao mesmo tempo, pois o primeiro livro de poesia é publicado em 1989, tinha então o autor 22 anos. O Pessoa 2022 – e é o quarto poeta a ser distinguido – é-lhe atribuído, entre outras razões, pela sua obra vasta que se inscreve simultaneamente na tradição lírica portuguesa, tanto na sua nota histórica como intimista, e numa modernidade europeia e anglo-saxónica. Barreto Guimarães tem dezenas de livros publicados em Portugal e traduzidos no estrangeiro, na Europa e na Ásia, na América do Sul e na América do Norte. Nos Estados Unidos foi, aliás, galardoado com o Willow Run Poetry Book Award, em Filadélfia.
Mas, acima de tudo, o nosso laureado escreve sobre nós, portugueses, e escreve sobre tudo o que vê e o que observa, o que sente e o que pensa, e escreve sobre o outro com uma atenção permanente. Permitam-me que vos leia este pequeno poema que escolhi – e a escolha não foi fácil – entre muitos outros: “Ele fazia poemas. Os outros / passavam ao largo / (fugindo a qualquer pergunta) / ele nem sequer escondia o que ali estava / a fazer. Ali / à frente / de todos. Linhas e linhas / escritas. Não se limitava a ler. / Não se limitava apenas a viver / A sua vida. / Sei muito bem o que digo. Aquilo eram / poemas.”
É uma poesia pura, simples, mas também uma poesia que alia a sensibilidade à inteligência. E, já que falamos de inteligência, termino revelando-vos que fui consultar como está Barreto Guimarães cotado no mundo da Inteligência Artificial, onde cada vez mais nos condenamos (ou estamos condenados?) a viver. (...)»
§